0
Καθώς πολλές αποθήκες και κτίρια του Β’Παγκοσμίου Πολέμου έχουν
μετατραπεί σε χώρους ιστορικής μνήμης, λίγο καιρό μετά την 70η επέτειο
της απόβασης στη Νορμανδία, έχει ανοίξει ο διάλογος για το κατά πόσο τα
ερείπια του Ατλαντικού Τείχους, το τεράστιου αμυντικού συστήματος του
Χίτλερ, θα πρέπει να αναγνωριστεί ως μνημείο. Από τη μια πολλοί
υποστηρίζουν ότι το Τείχος αυτό συμβολίζει τη ματαιοδοξία και τις
πολεμικές αξιώσεις των Ναζί, ενώ άλλοι τονίζουν την σημασία του ως
μνημείο για τα θύματα πολέμου. Είναι λοιπόν ενδιαφέρον να εξετάσει
κανείς κάποιες από τις ιστορικές, αισθητικές και πολιτικές παραμέτρους
των όσων συμβολίζει το Ατλαντικό Τείχος. Είναι απλά ένα ακόμα έκτρωμα
του πολέμου που εξυπηρετεί αυτό που πολλοί αποκαλούν «πολεμικό
τουρισμό»*, ή αποτελεί και μνημείο ιστορικής μνήμης και θα πρέπει να
χρησιμοποιηθεί ως εκπαιδευτικό αξιοθέατο;
Το Ατλαντικό Τείχος
Ο Χίτλερ ονειρευόταν ότι η αμυντική γραμμή του, μια εκτεταμένη σειρά
παράκτιων οχυρωματικών έργων, από την Αρκτική στα ισπανικά σύνορα, θα
διαρκούσε για χρόνια. H οχύρωσή του ήταν τόσο βαριά που o ίδιος πίστευε
πως θα μπορούσε να κρατήσει τις Συμμαχικές Δυνάμεις μακριά, ωστόσο το
ναζιστικό τείχος κατέρρευσε μέσα σε δυο μέρες.
Η πραγματική κατασκευή ξεκίνησε την άνοιξη του 1942 και για το σκοπό
αυτό χρησιμοποιήθηκε η Οργάνωση Τοτ. Ανάμεσα στα έργα περιλαμβάνονταν
εκτεταμένα ναρκοπέδια, τείχη από μπετόν, οχυρά και πολυβολεία από το
ίδιο υλικό καθώς και οχυρωμένες θέσεις μεγάλων πυροβόλων, φράκτες από
συρματόπλεγμα, φλογοβόλα και εκτεταμένα αντιαρματικά εμπόδια. Ήδη από το
φθινόπωρο του 1942 η γερμανική προπαγάνδα έκανε λόγο για το «Φρούριο
Ευρώπη» (Festung Europa) και, ενώ αρχικά είχε δοθεί προτεραιότητα στις
περιοχές απέναντι από τη Βρετανία, η προσπάθεια επεκτάθηκε από τις ακτές
της Νορβηγίας μέχρι τα σύνορα της Γαλλίας με την Ισπανία.
Το Ατλαντικό Τείχος χτίστηκε κυρίως μεταξύ 1942 και 1945. Στρατηγικά,
η ιδέα της προστασίας των κατεχόμενων περιοχών από τους Συμμάχους με
ένα τεράστιο δίκτυο ηλεκτρικών στηλών και αποθηκών, είναι η απόδειξη της
τρέλας της συνολικής επιχείρησης του Χίτλερ. Χωρίς τον έλεγχο της
εναέριας γραμμής, τα σταθερά σημεία άμυνας (σε στεριά και θάλασσα) ήταν
στην καλύτερη περίπτωση περιττά και στη χειρότερη άχρηστα. Ο Χίτλερ θα
έπρεπε να είχε καταλάβει τους περιορισμούς των σταθερών αμυνών, όταν το
Μάιο του 1940, παρακάμφθηκε με επιτυχία η δήθεν απόρθητη Γραμμή Μαζινό
της Γαλλίας. Ωστόσο, αφοσιώθηκε στην κατασκευή του Τείχους,
δημιουργώντας τα σχέδια των κανονιοθυρίδων, τις αποθήκες καυσίμων, καθώς
και το σχεδιασμό των εγκαταστάσεων, μέχρι την παραμικρή λεπτομέρεια.
Μετά το θάνατο του υπουργού εξοπλισμών, Φριτζ Τόντ, σε αεροπορικό
δυστύχημα τον Φεβρουάριο του 1942, ο Χίτλερ ανέθεσε το έργο στον
επικεφαλής αρχιτέκτονα του, Άλμπερτ Σπέερ. Σε μόλις δύο χρόνια, για το
Τείχος ξοδεύτηκαν εκατομμύρια τόνοι ενισχυμένου σκυροδέματος, στερώντας
από τα εργοστάσια εξοπλισμών ζωτική ποσότητα σιδήρου και χάλυβα. Όπως
παραδέχτηκε, αργότερα, ο Σπέερ όταν βρισκόταν στη φυλακή Σπαντάου, ήταν
μια σπουδή στη ματαιότητα: «Όλη αυτή η δαπανηρή προσπάθεια ήταν μια
τεράστια σπατάλη». Οι οχυρώσεις του Τείχους ήταν επικεντρωμένες στην
προστασία των λιμανιών, επειδή ο Χίτλερ πίστευε ότι οι Σύμμαχοι δε θα
κατάφερναν να εξαπολύσουν μια επιτυχημένη εισβολή, αν δεν καταλάμβαναν
τα μεγάλα λιμάνια. Όμως, όπως σημείωσε ο Σπέερ, με μια «λαμπρή τεχνικά
ιδέα (τα επιπλέοντα λιμάνια Mulberry), ο εχθρός παρέκαμψε αυτές τις
άμυνες εντός δύο εβδομάδων από την πρώτη προσγείωση».
Το ανθρώπινο κόστος
Η στρατιωτική ματαιότητα του Ατλαντικού Τείχους είναι μόνο ένα μέρος
της ιστορίας. Το 1944, σχεδόν 300.000 άνδρες εξαναγκάστηκαν να εργαστούν
σε 60.000 κατασκευές, Περίπου το 10% των εργαζομένων σε εποπτικούς
ρόλους ήταν Γερμανοί, αλλά οι περισσότεροι εργάτες ήταν αιχμάλωτοι
πολέμου ή κληρωτοί της Υπηρεσίας Υποχρεωτικής Εργασίας (Service du
Travail obligatoire). Από αυτούς, πολλές χιλιάδες έχασαν τη ζωή τους σε
άθλιες συνθήκες, συμπεριλαμβανομένων 500 σοβιετικών αιχμαλώτων στη
νορβηγική Αρκτική, εξαιτίας ανεπαρκούς ρουχισμού. Από αυτές τις
εξαθλιωτικές συνθήκες, επωφελούνταν και οι τοπικοί εργολάβοι,
αναλαμβάνοντας έργα με πολύ χαμηλό κόστος, ως θυγατρικές εταιρίες των
αντίστοιχων γερμανικών. Το Τείχος είναι ένα μνημείο για τους
κερδοσκόπους της κατεχόμενης Ευρώπης, καθώς και για τους χιλιάδες που
έχασαν τη ζωή τους δουλεύοντας εκεί ή αγωνιζόμενοι να το παραβιάσουν.
Ωστόσο υπάρχει και η άποψη που αναφέρει πως δεν θα πρέπει να
αναγνωρίζεται απλά ως ένα μνημείο της ναζιστικής αρχιτεκτονικής, αλλά ως
μια από τις σημαντικότερες στρατιωτικές κατασκευές, που αντανακλά και
τη ναζιστικές φιλοδοξίες. Εξάλλου ορισμένοι σημειώνουν πως σε πολλά
σημεία του Ατλαντικού Τείχους παρατηρούνται πρωτοποριακές αρχιτεκτονικές
τεχνικές, όπως και πρωτοποριακή χρήση οικοδομικών υλικών.
Σύμβολα της πολεμικής φρίκης
Κατά βάση όμως η Ναζιστική αρχιτεκτονική δεν αποσκοπούσε στο να είναι
ευχάριστη. Πρωταρχικός σκοπός της ήταν να εκπληρώσει την αιματηρή
αποστολή της. Όπως επισημαίνεται σε άρθρο της Le Monde Diplomatique, τα
κριτήρια της κατασκευής ήταν κυρίως στρατιωτικά. Ορισμένα από τα σημεία
του τείχους έχουν μετατραπεί σε μουσεία που προσελκύουν τουρίστες που
ενδιαφέρονται για την ιστορία του 20ού αιώνα. Αλλά τα περισσότερα
κομμάτια του Τείχους βρίσκονται παραμελημένα ανάμεσα σε αγρούς και δάση,
σκαρφαλωμένα στις πλαγιές ή βυθισμένα κάτω από την άμμο. Πάνω από επτά
δεκαετίες, η φύση εργάστηκε σκληρά για να τα καλύψει, δημιουργώντας
μυστηριώδη σχέδια στις επιφάνειες του σκυροδέματος μέσω της δράσης του
νερού, του καιρού και των μετάλλων.
Σε δασώδεις λόφους και λιβάδια κοντά στην ακτή, τα σύμβολα της
απειλής και της εξουσίας έχουν μεταλλαχθεί σε λείψανα. Κάποια από τα
κτίρια χρησιμοποιούνται από τους αγρότες για την αποθήκευση ζωοτροφών
και μηχανημάτων, ή ως καταφύγια για τα βοοειδή και τα πρόβατα, ενώ λίγα
έχουν μετατραπεί ακόμη και σε εξοχικές κατοικίες. Στις αστικές περιοχές,
οι καλλιτέχνες γκράφιτι τα καλύπτουν με τις ζωγραφιές τους. Στην ακτή
της Γιουτλάνδης, ορισμένα έχουν μετατραπεί σε γλυπτά, ενώ οι Δανοί,
περισσότερο από τους άλλους Ευρωπαίους, φαίνεται να τα έχουν συνηθίσει
στο σκηνικό της καθημερινότητάς τους, αποσυνδέοντάς τα από την τραγωδία
της Ευρώπης, πριν λίγες μόνο δεκαετίες.
Για τον αρχιτέκτονα και φιλόσοφο Πολ Βιριλιό, το Τείχος είναι ένα
τελευταίο απομεινάρι της εποχής των αμυντικών συνόρων, που ξεκίνησε από
την Ρωμαικκή Αυτοκρατορία και Σινικό Τείχος της Κίνας. Σήμερα, για
πολλούς, οι συνοριακές γραμμές στη γη ή τα όρια που σχηματίζονται από
τις θάλασσες είναι στρατιωτικά περιττές, αν και μπορεί να εξακολουθούν
να έχουν την πολιτική και νομική σημασία. Όταν η στρατιωτική ισχύς είναι
πανταχού παρούσα, γεγονός που επιβεβαιώνεται από τα μη επανδρωμένα
εναέρια οχήματα που καθοδηγούνται από αόρατους φορείς χιλιάδες μίλια
μακριά από τους στόχους τους, η υπεράσπιση του εδάφους με οπλισμένο
σκυρόδεμα δεν φαίνεται να έχει νόημα.
Το Τείχος μπορεί να είχε δημιουργήσει, για ένα διάστημα, μια ψευδή
αίσθηση ασφάλειας για τους Γερμανούς και τους συνεργάτες τους. Αλλά,
όπως επισημαίνει ο Βιρίλιο, «ο πόλεμος στον αέρα ακύρωσε αυτό το
συναίσθημα, με την καταστροφή τόσων πολλών ευρωπαϊκών πόλεων από τους
συμμαχικούς βομβαρδισμούς. Έβγαλε άχρηστη την θωράκιση των παράκτιων
συνόρων και οχυρώσεων». Στις 6 Ιουνίου 1944, γνωστή και ως D-Day, οι
αποθήκες των παραλιών της Νορμανδίας αντιστάθηκαν μόνο για λίγο στην
εισβολή των Συμμάχων. Παρόλο που τελικά το Τείχος δεν εκπλήρωσε το όραμα
του Χίτλερ για τα «Χίλια χρόνια Ράιχ», τα ερείπια που έχουν απομείνει
σκορπισμένα στην Ευρώπη, θα θυμίζουν πάντα τα εγκλήματα, τη ματαιοδοξία
και τις φρίκες του πολέμου. Όσο και αν η φύση προσπαθεί να τα καλύψει,
όσο και αν κάποιοι τα αγνοούν ή τα απονοηματοδοτούν, το σκληρό σκυρόδεμα
κουβαλά τη τρέλα και τις δολοφονίες των Ναζί, και όσων συμμάχησαν μαζί
τους.
Όπως συμβαίνει με πολλά μνημεία πολέμου, το Ατλαντικό Τείχος αποτελεί
ένα σύμβολο ιστορικής μνήμης, όχι μόνο για τις περιοχές όπου διέσχιζε
αλλά και όλο τον κόσμο. Η φρικαλεότητα και οι στρατιωτικές φιλοδοξίες
των Ναζί είναι μια πραγματικότητα, όχι πολύ μακρινή από τη σημερινή
εποχή, και τέτοιου είδους κατασκευές στέκουν εκεί να μας υπενθυμίζουν το
παρελθόν της βίας. Μέσα σε αυτά τα πολεμικά οχυρά έχασαν τη ζωή τους
χιλιάδες αθώοι, όπως συνέβη και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Τα ερείπια
του Ατλαντικού Τείχους λένε διάφορες ιστορίες: Είναι στενά συνδεδεμένα
με τη ρατσιστική ναζιστική ιδεολογία και τη γεωπολιτική. Αλλά πέρα από
τη ναζιστική ματαιοδοξία, αφορούν και στις ιστορίες χιλιάδων ανθρώπων
που έχασαν τη ζωή τους κατα τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Είναι, λοιπόν, ένα ιστορικό μνημείο της συλλογικής και παγκόσμιας μνήμης
που θυμίζει σε όλους τα σφάλματα του παρελθόντος και που οδήγησε η
τρέλα των ναζί και η απληστία των καπιταλιστών.
* Ο πολεμικός τουρισμός αφορά στα ταξίδια αναψυχής
σε εμπόλεμες ζώνες, ως αξιοθέατα και επιφανειακή «ηδονοβλεψία». Ο
πολεμικός τουρισμός είναι ένας υποτιμητικός όρος, που περιγράφει τη
συγκίνηση που αναζητούν κάποιοι, εκμεταλλευόμενα σημεία ιστορικής
μνήμης.